Sint-Bernardus arriveert bij abt Sint Stephen Harding, met wie hij de nieuwe kloosterorde tot hoge bloei zal brengen. (Beeld: Sarlat Cathedral, Wikipedia)
De heilige Stephen Harding, wiens feest op 17 april valt, stichtte samen met twee andere heiligen de Cisterciënzerorde als reactie op de decadentie van de Benedictijnse orde. De Cisterciënzers zagen een enorme vooruitgang bij de intrede in hun gelederen van Sint-Bernardus, de man van de versterving en de polemiek, die een zware strijd voerde tegen alle tegenstanders van de Kerk van zijn tijd.
Bezoek aan Molesme
Ik wil ingaan op enkele biografische gegevens (1) over de heilige Stephen Harding. Deze zoon van een Engelse edelman, wijdde zich op zeer jonge leeftijd aan het kloosterleven in Sherborne Abbey in Dorset. Hij werd naar Frankrijk gestuurd, waar hij studeerde hij humaniora en filosofie aan de universiteit van Parijs. Na zijn theologische studies ging hij op bedevaart naar Rome. Terug in Frankrijk besloot hij Molesme te bezoeken, aangetrokken door de reputatie van dat huis.
Stichting Cisterciënzers
Molesme, hoewel geleid door de heilige Robert en de zalige Albéric, was sterk in verval geraakt, wellicht door de rijkdom die het toen bezat. De twee heiligen verlieten uiteindelijk de gemeenschap en besloten samen met Stephen en met de steun van hertog Eudes van Bourgondië een ander klooster te stichten. Dit was de oorsprong van de beroemde Benedictijner Cisterciënzerorde, waarvan Stephen in 1099 prior was en de schrijver van de Statuten, goedgekeurd door Paschalis II.
Sint-Bernardus arriveert
In 1109 werd Stephen abt van het nieuwe huis; hij worstelde met enorme moeilijkheden om de religieuzen tot een volmaakt leven te leiden en ontving zeer weinig novicen. Hij begon te twijfelen of zijn instituut God welgevallig was en bad om verlichting. Hij kreeg toen een antwoord dat hem en de kleine gemeenschap die daar woonde, bemoedigde. Een heer arriveerde uit Bourgondië, vergezeld van dertig metgezellen, en vroeg om toegang tot dat huis. Die edelman was Sint-Bernardus.
Stichting Clairvaux
In 1115 bouwde Sint-Stephen het klooster Clairvaux, waarvan de eerste abt Sint Bernardus was. En uit Clairvaux kwamen achthonderd andere kloosters. Onze heilige stierf in 1134 en zei dat hij slechts tot God ging met de vrees van een nutteloze dienaar die niets goeds had gedaan. Als de Schepper hem een geschenk had gegeven, vreesde hij dat hij het niet had gebruikt voor het doel waarvoor hij het had ontvangen.
Wisselvalligheden in religieuze ordes
We vinden hier een van die frequente gebeurtenissen in het leven van religieuze Ordes, namelijk de oprichting van nieuwe takken die voortkomen uit de oude Orde. In feite is er een dualiteit in de wijze waarop de genade zich voltrekt met betrekking tot de religieuze ordes: zij zijn alle van oorsprong begiftigd met de genaden die nodig zijn om de zending te vervullen die God voor hen heeft; en in het algemeen vervullen zij, althans in de eerste fase van hun bestaan, deze zending.
Ordes kennen bloei en neergang
Maar na een bepaald moment, zoals vaak gebeurt in alle menselijke dingen – ik zeg niet door een noodlot, noch door een algemene regel die geen uitzonderingen duldt, maar door een van die algemene regels die enkele schitterende uitzonderingen toestaan – gaan religieuze Ordes, na het heroïsche tijdperk van de stichter, van de grote heiligen, van de grote daden, door een periode van afkoeling. En deze afkoeling wordt ofwel doorbroken door enkele nieuwe heiligen die verschijnen en de Orde inspireren en een nieuwe impuls geven, ofwel zakt ze langzaam weg in verval.
Nieuwe tak bevrucht de oude
Wanneer zij een bepaald punt van decadentie bereikt, opent zich een ander alternatief: ofwel sluit de religieuze Orde zich af, ofwel bloeit zij op en ontstaat er een nieuwe tak. In het algemeen gebeurt het dat wanneer de nieuwe tak wordt gevormd, deze schittert met een glans die gelijk is aan die van de Orde in haar beste dagen, en de oude tak wordt uiteindelijk besmet door de nieuwe tak en vergezelt deze een beetje op afstand, zoals een ouder geworden broer met moeite de mars van zijn jongere broer vergezelt, maar hij wordt uiteindelijk min of meer besmet en opgewekt, hij leeft vanaf dat moment een bepaald leven.
Waarom staat God dit toe?
Waarom staat God toe dat sommige religieuze ordes uitsterven en waarom laat Hij andere op wonderbaarlijke wijze voortbestaan, hetzij door een glorieuze continuïteit die, door dalen en heuvels heen en zonder de stichting van nieuwe takken, altijd de opeenvolging laat zien van nieuwe genaden binnen hetzelfde religieuze instituut, hetzij door de opening van nieuwe takken? Waarom sluit God er dan sommige, of laat Hij ze sluiten, en leidt Hij andere zo wonderbaarlijk?
Sommige Orden blijven altijd
Er zijn bepaalde religieuze Orden, om één aspect van de vraag te bekijken – dat niet volledig is – die een blijvende rol hebben binnen de katholieke Kerk. Zij moeten een bepaald parfum uitstralen waarvan God niet wil dat de Kerk ooit nog wordt beroofd, zodat zij haar fysionomie krijgt, zodat God haar op de een of andere manier in stand houdt. Er zijn andere Orden die God in zijn oneindige wijsheid niet onmisbaar acht voor de algemene economie van de Kerk. En Hij laat ze dan vervallen en verdwijnen.
Continuïteit Orde van de Karmel
Ik geloof dat geen van deze Ordes zo’n prachtige continuïteit biedt als de Orde van de Karmel. Volgens een zeer respectabele traditie – waarvoor alle reden is om die als waar te erkennen – heeft de Orde van de Karmel, gesticht door de heilige Elia, vóór de komst van Onze Lieve Heer vele tegenslagen en schitterende episodes doorgemaakt, tot de verschijning van de heilige Johannes de Doper, die volgens deze traditie een Essener was en dus behoorde tot die kluizenaarsvestiging op de hellingen van de berg Karmel, waar de opvolgers van de heilige Elia het religieuze leven cultiveerden. Johannes de Doper zou dan de grootste opvolger van de heilige Elia zijn geweest.
Orde van de Karmel bleef schitteren
Met de komst van het Nieuwe Testament en de verstrooiing van het Hebreeuwse volk werd deze kern de Orde van de Karmel. Na vele wederwaardigheden werd zij overgebracht naar het Westen als gevolg van de vervolgingen van de heilige plaatsen door de Mohammedanen. In het Westen stond zij op het punt te sluiten, toen Onze Lieve Vrouw verscheen aan de heilige Simon Stock en hem de devotie van het Scapulier onthulde – hij was de Generaal van de Orde – en toen kwam er een vloed van genaden. Zij ging weer achteruit in de periode van de heilige Teresa van Jezus, maar zij en de heilige Johannes van het Kruis hervormden Orde van de Karmel, die bleef schitteren tot tenminste de productie van een van haar hoogste en mooiste bloemen, die van de heilige Theresia van het Kind Jezus.
Wederkomst van de H. Elia
Dan was er het ons allen bekende verschijnsel van de decadentie. Toch heeft de Voorzienigheid deze Orde tot op heden willen bewaren en volgens eerbiedwaardige particuliere profetieën zal zij nooit verdwijnen en altijd voortbestaan, van glorie tot glorie, maar ook van beproeving tot beproeving, tot de terugkeer op aarde van haar stichter, de heilige Elia, die in de laatste dagen van de wereldgeschiedenis aanwezig moet zijn en tegen de antichrist moet strijden, door hem gedood moet worden en weer moet opstaan.
Geschoeide en Ongeschoeide Karmelieten
Er is een mysterie van vereniging, van heilige gebondenheid aan Onze Lieve Vrouw, en van haar bijstand aan deze geestelijke familie, waardoor deze orde een grotere levensduur heeft dan alle andere, niet alleen als we kijken naar haar oorsprong, maar ook naar haar toekomst. Toch was de door de heilige Teresa van Jezus ondernomen hervorming noodzakelijk, die niet door iedereen werd gevolgd, waardoor twee takken ontstonden: de Ongeschoeide en de Geschoeide Karmelieten, waartussen in de loop van de geschiedenis geen gebrek aan rivaliteit is geweest.
Vrede tussen oude en nieuwe tak
Toen wij echter de Derde Orde van de Karmel begonnen bij te wonen, deed het mij goed om in de kerk van de Karmel een altaar te zien voor de heilige Theresia van het Kind Jezus en een ander voor de heilige Teresa van Jezus, van wie de geestelijke voorouders zo met elkaar hadden gestreden. Zo kwam er, binnen de grote vrede en het innerlijk hart van de Katholieke Kerk, een einde aan deze vijandigheid en de twee Ordes werden met elkaar verzoend, en al het parfum van de hervormde tak ging, althans in zekere zin, over op de oude. De Orde van de Karmel straalde over het geheel genomen met de glorie van de heilige Teresa en de heilige Johannes van het Kruis.
Actie die op afstand uitstraalde
Een soortgelijk feit vinden we bij de oudste van de geestelijke families, niet van de wereld, maar van het Westen: de Benedictijnen. De heilige Benedictus was de patriarch van de monniken van het Westen, want het westerse monnikendom is uit hem voortgekomen. Hij stichtte een glorieuze religieuze orde die zich over heel Europa verspreidde, en bracht de bekering van de barbaren tot stand in een van de moeilijkste situaties in het leven van de katholieke Kerk, die intern werd verslonden door de corrumperende kiemen van het Romeinse heidendom, dat zij zelf had bestreden.
Benedictijnen: te midden van barbaren
Bovendien werd deze heidense wereld zelf lastig gevallen door de barbaarse indringers van het Romeinse Rijk van het Westen, die ofwel Arianen waren, geperverteerd door een bisschop, Ulfilas, ofwel volkomen heidenen; maar op de een of andere manier beide vijanden van de Kerk. Toen de barbaarse horden het Westerse Rijk binnenvielen, waren het de Benedictijner broeders die werkten aan de bekering van de barbaren, vooral in de moeilijkste gebieden, dat wil zeggen daar waar geen Romeins Rijk was, het christendom niet was doorgedrongen en het erom ging midden in de jungle te werken.
Benedictijner Orde: prestige en voorrang
De bekering van Engeland, Ierland, vervolgens Duitsland, Zweden, Noorwegen, Denemarken, Bohemen, Oostenrijk, en deels ook Hongarije, was te danken aan de impuls van deze grote religieuze familie van Benedictijnen die op zeer prestigieuze wijze te werk ging. Inderdaad, prestige en benedictinisme zijn bijna onafscheidelijk. Gedurende het hele leven van de Kerk heeft de Benedictijner Orde een soort prestige en rang behouden die nog steeds de geur van middeleeuws feodalisme draagt. Hoe gingen ze te werk? Een missionaris trok naar de ongelovige volkeren, preekte en stichtte een klooster, meestal gebouwd op een verlaten plek, waar de monniken begonnen te zingen, de liturgie te beoefenen, aalmoezen uit te delen aan de armen, bossen te kappen, moerassen droog te leggen en regelmatig gewassen te planten.
Uitstralende werking
Vanwege het prestige dat hun deugdzaamheid de zielen verleende, begonnen zich rond de kloosters bevolkingsgroepen te vormen. Zelfs als ze solitair bleven, kwamen mensen uit de dorpen om ze te bezoeken, en hun werking straalde van verre uit over de steden, en hielp het optreden van de seculiere geestelijken die zich er vestigden. Het was dus een kostbare zaak voor een stad om zich op enige afstand van een benedictijnenklooster te bevinden.
Apostolaat op afstand
In feite was het niet gepast dat Benedictijnse kloosters zich in steden vestigden. Zij vestigden zich altijd daarbuiten, totdat de steden om hen heen werden gebouwd en zij niet meer konden ontsnappen. Maar eigenlijk was hun werking juist dit prestigieuze apostolaat van aantrekking op afstand, dat straalt met al zijn glans, aantrekt met al zijn parfum, en de mensen komen dan om het Benedictijnse apostolaat te volgen.
Cluny, ziel van de Middeleeuwen
Terwijl de Benedictijnen daarmee het heidense Europa bekeerden, bereidden de monniken van Cluny – dat geen tak van de Benedictijnen was, maar een federatie van autonome Benedictijnenabdijen in Europa – de geestelijke, culturele, artistieke, politieke en militaire bloei van de Middeleeuwen voor. Cluny was de ziel van de Middeleeuwen. Geen nieuwe tak, maar als een bloembed dat plotseling bijzondere parfums begon te verspreiden binnen de Benedictijnse familie en zich over heel Europa verspreidde.
Sint-Stephen sticht de Cisterciënzers
Maar na een glorieuze dynastie van abten, die de wereld pausen schonk zoals de heilige Gregorius VII, begonnen ook de Cluniacenzers in verval te raken. Dit is de context van de episode van de H. Stephen Harding, hierboven verteld. Een heilige die vanuit Engeland een vervallen Benedictijnenklooster binnengaat, waar hij twee andere heiligen ontmoet; zij slagen er niet in de in verval geraakte Benedictijnen nieuw leven in te blazen.
Sint-Bernardus verrijkt de abdij
Toen vertrokken ze en vormden een andere tak, met een veel strictere en strengere discipline dan die van de Benedictijnen. Zij begonnen een apostolaat dat zo klein en zo onzeker was dat zelfs de overste twijfelde of het de wil van de Voorzienigheid was dat het tot bloei zou komen of niet, en hij vroeg om een teken. Onze Lieve Vrouw, Moeder van alle goede initiatieven van de Kerk, gaf glimlachend het mooiste teken. Een ridder arriveert, Sint-Bernardus, vergezeld van dertig anderen, om deze abdij te verrijken. Maar het blijkt dat de komst van Sint-Bernardus niet zomaar iets is, het is als het opkomen van een zon. Hij is een van de zonnen van de katholieke kerk, van alle mariale devotie.
Voorloper van progressivisme: Abelard
De doctor mellifluus (2) die als geen ander de goedheid en barmhartigheid van de Heilige Maagd prees. De man bij uitstek van de boete, de versterving en de polemiek, die een hevige strijd leverde met alle tegenstanders van de Kerk van zijn tijd, in het bijzonder met de man die naar mijn mening kan worden beschouwd als de voorloper van het progressivisme; een smerige, heterodoxe, walgelijk sentimentele figuur: Peter Abelard.
Cisterciënzers: volledige stilte
Sint-Bernardus, met de dertig ridders, gaf deze nieuwe Benedictijnse tak zo’n aanmoediging dat de oude min of meer werd achtergelaten, en de bloei van de Benedictijnse Orde in een nieuw aspect begon. Wat deed deze tak? Wat de Cisterciënzers ook nu nog doen: volledige stilte, handenarbeid, studie, totale opsluiting, alleen af en toe op missie gaan, geparfumeerd met alle schoonheid en eenheid van het kloosterleven en die een bijzondere dichtheid van geestelijke rijkdom brengen vanwege het contemplatieve karakter van die missionarissen. Zij doen een missie en keren weer terug naar het klooster.
Eeuwig zwijgen
Stelt u zich de sensatie van de mensen voor als ze een broeder de kerk zien binnenkomen, naar de preekstoel gaan, die, zoals de priester die hem voorging uitlegde, een man is die nooit spreekt, die een eeuwig zwijgen bewaart, een vrijwillige gevangene is en nooit de muren van zijn eigen klooster verlaat. Een man dus die door te spreken duizenden mensen angst inboezemt, want eeuwig zwijgen is iets wat veel angst inboezemt, en de vrijwillige afzondering is een soort beeld van de onvrijwillige afzondering en brengt de verstervingen van die toestand met zich mee.
De ware contemplatief
De man komt naar de preekstoel in een witte tuniek – in tegenstelling tot de Benedictijnen die altijd in het zwart gekleed zijn – en een zwarte scapulier, met de kenmerkende tonsuur, met op zijn gezicht die gelaatstrekken die typisch zijn voor de ware contemplatief, en die begint te spreken over buitengewone dingen, verheven waarheden, die de mensen van aangezicht tot aangezicht vertellen wat hun ondeugden zijn, hen beschimpen, aanzetten tot deugdzaamheid, polemiseren met hun tegenstanders. Als de preek voorbij is, kijkt het volk vol verbazing toe hoe deze man te paard stijgt of op een ezel opstapt en alleen naar zijn klooster vertrekt, de verbaasde menigte achter zich latend. Men begrijpt de waarde en het prestige van dit apostolaat.
Heropleving Benedictijnse congregaties
De Benedictijnse Orde kreeg zijn ware gezicht van Cluny. Het is een zeer pralende orde. De abt van Cluny is een echte prins, die mijter en kromstaf draagt zoals de bisschoppen. Binnen zijn klooster was hij niet onderworpen aan de bevelen van de diocesane bisschop, maar rechtstreeks aan de paus, en hij genoot er soortgelijke eerbewijzen als een bisschop: hij droeg een borstkruis, een ring, had het recht op behandeling van uitmuntendheid, mensen knielden om zijn hand te kussen; hij was een bisschop in het klein.
Rijke liturgie
Prachtige abdijen met een uitbundig ceremonieel, de Benedictijnse liturgie is zeer rijk, met de kostbaarste voorwerpen en de prachtigste glas-in-loodramen in de kerken. Voor het privéleven van hun monniken waren de Benedictijnse abdijen zeer sober: lange gangen met stenen banken, arme cellen. Maar als het ging om de goddelijke eredienst en de pracht en praal waarmee de abt werd omringd, was er de grootste pracht en praal.
Cisterciënzerleven is veel armer
Inmiddels is dit ontaard in misbruik. En wanneer een misbruik in de ene zin geaccentueerd wordt, benadrukt de genade de noot in de tegenovergestelde zin. Toen verscheen de Cisterciënzerorde, die veel meer armoede in een andere betekenis praktiseerde. De Cisterciënzer abt genoot dezelfde eer als de Benedictijner abt, maar met veel minder pracht en praal omgeven. Het hele Cisterciënzerleven was veel armer. De reactie tegen rijkdom was zo sterk dat de Cisterciënzers niet langer de gekleurde glas-in-loodramen gebruikten die de Benedictijnen wel gebruikten, omdat ze vonden dat die ramen een factor van rijkdom waren waartegen men moest reageren.
Melkwitte glas-in-loodramen
Dus begonnen ze alleen witachtige gebrandschilderde ramen te gebruiken als bescherming tegen het licht. Maar de katholieke Kerk produceert, zelfs ongewild, altijd schoonheid. Met dit soort glas-in-loodramen vonden de Cisterciënzer monniken een manier om glas-in-loodramen te maken met prachtige opalescente kleuren. Het is zo’n discrete vorm van schoonheid dat deze melkwitte glas-in-loodramen, met opalescente tinten, onder verzamelaars en specialisten in schoonheid wedijveren met de polychrome glas-in-loodramen van de Benedictijnen van de oude observantie.
Cluny verviel tot stof
Wat kwam daaruit voort? Een geleidelijke heropleving van de verschillende Benedictijnse congregaties. Bijna allemaal kregen ze een nieuwe geest. Alleen de congregatie van Cluny niet, dat is moeilijk te zeggen. Zij ging gestaag achteruit tot de Franse Revolutie, waarbij geen steen van het grote klooster van Cluny meer op de andere bleef (3). De toorn van God viel erop en het werd volledig met de grond gelijk gemaakt. Er zijn alleen nog de relikwieën van de heilige stichters van deze religieuze orde en, in de stad Cluny, een paar bijgebouwen – ik geloof dat er resten zijn van de stal en andere zaken zoals die van het oude
Benedictijnenklooster; de rest is volledig verdwenen.
Benedictijnen, Cisterciënzers, Trappisten
Maar de Benedictijner Orde bleef, en de Benedictijnen van de oude observantie bleven ook. Cluny, dat een federatie van kloosters was, verdween. Maar een aantal kloosters bleef bestaan, en de Benedictijner Orde begon die prachtige verscheidenheid te vertonen die haar doet lijken op een waaier van vele kleuren: de Benedictijnen van weleer, met al hun pracht en praal; de Cisterciënzers die ik zojuist heb beschreven; de Trappisten, waartoe Mgr. Chautard behoorde, (4) die geen missionarissen zijn, het klooster nooit verlaten en een stilte in acht nemen die zij nooit onderbreken. Dit zijn de verschillende manieren waarop de Regel van Sint Benedictus wordt toegepast.
Heerlijkheden van de Cisterciënzerorde
Een woord over Sint-Bernardus en Peter Abelard. Sint-Bernardus was tegelijk een heel lieve man en een brandende fakkel. Niemand wist met zoveel verve over Onze Lieve Vrouw te spreken als hij. De heilige Louis Grignion de Montfort citeert hem meerdere malen en met de hoogste lof. Aan de andere kant was hij een geweldige polemist. En aangezien hij leefde in een tijd waarin de Middeleeuwen in verval waren en de ketterijen in aantal toenamen, voerde hij zoveel polemieken met mensen uit die tijd, dat een van de pausen onder wiens pontificaat hij regeerde – ik weet niet meer welke – hem het bevel gaf terug te keren naar zijn klooster en zich nergens meer mee bezig te houden, omdat hij het hele christendom in vuur en vlam zette.
Alleen maar eenzaamheid
Sint-Bernardus antwoordde daarop op een zeer schilderachtige manier dat er niets beters voor hem was dan dat, omdat hij alleen in deze controverses betrokken was geraakt om de Kerk te dienen, maar dat hij niets anders wilde dan zijn cel, de paus dankbaar was voor de afzondering die hij hem oplegde, en een zuiver geweten had omdat hij gehoorzaamde. Het was van hem, als ik me niet vergis, die stelregel: o beata solitudo, o sola beatitudo – gezegende eenzaamheid, de enige zaligheid. Hij wilde echt alleen maar eenzaamheid. Als geweldige polemist behaalde hij buitengewone successen.
Gezeten naast de keizer
Eens was hij in Duitsland, in een stad waar zich ook de keizer van het Heilige Roomse Duitse Rijk bevond, de hoogste wereldlijke hoogwaardigheidsbekleder van het christendom. Sint Bernardus kwam de stad binnen en de roem van zijn heiligheid en deugden was zo groot dat het volk zich allemaal naar hem toe haastte. En hij zou door de menigte verpletterd zijn als de keizer zelf hem niet bij de armen had genomen en hem had laten opstijgen. Dus het was een heilige die zich presenteerde aan de algemene verering, gezeten naast een keizer. Buitengewone glorie voor een tijd die, veel meer dan andere, gevoel had voor de symbolische waarde van zulke dingen.
Abelard en Heloïse
Deze Peter Abelard, die de grootste vijand van Sint-Bernardus was, was een walgelijke kerel. Hij was broeder geworden en verliefd op een non, een zekere Heloïse. En hij had een van die sentimentele, romantische liefdes voor haar die de voorbode waren van al het gejank van de negentiende eeuw. Hij was een man die het midden wilde vinden tussen goed en kwaad, tussen waarheid en dwaling. Omdat hij een voorloper van de Revolutie was, hebben revolutionaire schrijvers veel bewondering voor hem.
Glorie van de Cisterciënzerorde
En omdat ze Sint-Bernardus niet frontaal durven aan te vallen, doen ze insinuaties met formules als bijvoorbeeld: “Peter Abelard moest de felle en onverbiddelijke tegenstand van Sint-Bernardus ondergaan; hij moest de bliksemschichten verdragen die Sint-Bernardus naar hem slingerde. Maar hij werd inderdaad overwonnen en verslagen door de heilige abt van Clairvaux. Daarom is de strijd tegen hem een van de glories van de Cisterciënzerorde.
Voetnoten
1) Het is niet bekend welk boek dr. Plinio als uitgangspunt nam.
2) Uit het Latijn: ‘Welsprekende leraar’.
3) Vervolgens gereconstrueerd.
4) Jean-Baptiste Chautard (*1858 – †1935). Abt van Sept-Fons, Frankrijk, auteur van het werk L’Âme de tout apostolat (De ziel van elk apostolaat).
Deze tekst is overgenomen van www.tfp.org.br en is gebaseerd op een conferentie door prof. Plinio op 17 april 1971, waarvan een uittreksel gepubliceerd is in Dr. Plinio Magazine 264 van maart 2020.